Soborowa odnowa teologiczna a odnowa charyzmatyczna w ujęciu Josepha Ratzingera oraz dokumentów episkopatów

o. dr Wit Piotr Chlondowski OFM – urodzony 8 IX 1980 w Rybniku; 2000-2006 odbył studia filozoficzno-teologiczne w WSD im. Św. Bonawentury Prowincji Wniebowzięcia NMP Zakonu Braci Mniejszych w Polsce w Katowicach Panewnikach, zakończone obroną pracy magisterskiej pt. „Wola Ojca w Ewangelii wg św. Mateusza”; 2009-2012 studia doktoranckie z teologii dogmatycznej na Wydziale Teologii KUL, seminarium z personalizmu chrześcijańskiego pod kierunkiem ks. dra hab. Krzysztofa Guzowskiego, prof. KUL. Temat rozprawy doktorskiej: „Pneumatologia Raniera Cantalamessy”; od 2012 r. gwardian klasztoru w Cieszynie, wykładowca w WSD w Katowicach Panewnikach oraz duszpasterz Wspólnoty i Szkoły Nowej Ewangelizacji Zacheusz.

Kierunki badawcze: pneumatologia, a szczególnie teologia charyzmatów i nowych ruchów kościelnych; teologia J. Ratzingera; ekumenizm.

Streszczenie: Artykuł zawiera prezentację soborowej odnowy teologicznej (zwłaszcza pneumatologii) i jej wpływu na ruch odnowy charyzmatycznej. Soborowa pneumatologiczna chrystologia otworzyła w Kościele przestrzeń na charyzmatyczną posługę wszystkich wierzących i powstanie pierwszych katolickich wspólnot charyzmatycznych. Zarówno w teologii J. Ratzingera, jak i dokumentach konferencji episkopatów wielu krajów, ów ruch odnowy jest jednoznacznie rozumiany jako Boży dar dla dzisiejszego Kościoła i aktualne doświadczenie Pięćdziesiątnicy. Ruch ten wymaga jednak dobrej formacji i pasterskiego towarzyszenia, by mógł w pełni przeżywać swoje apostolskie powołanie.

Wstęp

Kardynał Ratzinger w 1999 roku opisując odnowę teologii, zapoczątkowaną na Soborze Watykańskim II, stwierdza, że zaowocowała ona poszukiwaniem „pneumatologicznej chrystologii, a to nie mogło pozostać bez wpływu na religijność, która stała się w tym czasie bardziej pneumatyczna i nauczyła się bardziej patrzeć na Chrystusa w odniesieniu do Paschy i Ducha Świętego”¹. Przyszły Papież uważa, że słabość i skostnienie pneumatologii przedsoborowej skutkowały zawężeniem i brakiem równowagi w chrystologii oraz eklezjologii, co miało istotny wpływ na praxis Kościoła. Natomiast po Soborze praktyczną realizacją odnowionej teologii był fakt, że:

1J. Ratzinger, Presentazione, w: R. Cantalamessa, Il canto dello Spirito. Meditazioni sul Veni creator, Milano 2014 [edizione digitale] (tłum. własne).

Fenomen pentekostalizacji, powstały w łonie świata protestanckiego, przyjął się,
w odmiennej formie, w Kościele katolickim pod nazwą odnowa charyzmatyczna. Podczas gdy z jednej strony fala racjonalizmu i nowego oświecenia wstrząsała Kościołem katolickim i rozprzestrzeniała się jak mróz na życie wiary, we wspólnotach charyzmatycznych i w innych ruchach, które miały świadomość bycia darem Ducha Świętego dla Kościoła, doświadczano z radością nowej Pięćdziesiątnicy i nowej obecności Ducha².

2Tamże. Niestety w łonie polskiego Kościoła termin pentekostalizacja jest często mylnie rozumiany jako protestantyzacja. Bp Andrzej Siemieniewski wydaje się najbardziej wyczerpująco opisywać trzy poziomy rozumienia tego terminu: 1) lawinowy wzrost liczby członków tradycyjnych kościołów zielonoświątkowych i tzw. wolnych kościołów charyzmatycznych; 2) stopniowa transformacja pobożności wielu Kościołów, wspólnot i zborów w charakterystyczną duchowość charyzmatyczną o wielu cechach wspólnych; 3) wielopostaciowy ruch odnowy charyzmatycznej w Kościele katolickim. Charakterystyczne cechy owej pobożności pentekostalnej to styl nabożeństw (ekspresyjny śpiew, doprowadzenie do decyzji uznania Jezusa jako Zbawiciela i Pana), metody ewangelizacyjne (masowe akcje ewangelizacyjne, małe grupy dzielenia, użycie mediów) oraz upowszechnienie charyzmatów, glosolalii i modlitwy o uzdrowienie. Por. A. Siemieniewski, M. Kiwka, „Na fundamencie apostołów i proroków”. Przebudzenie biblijnego Kościoła, Wrocław 2018, s. 111-131; A. Siemieniewski, Pentekostalizacja: znak czasów, www.siemieniewski.archidiecezja.wroc.pl/?q=node/181 (dostęp 20.10.2018 r.).

Powyższe stwierdzenia Kardynała prowokują jednak do pytań. Na czym polegało owo zawężenie przedsoborowej pneumatologii? W czym konkretnie przejawia się odnowa soborowa, która zaowocowała dalszym rozwojem teologicznym i otwarciem na fenomen pentekostalizacji? W jaki sposób podeszły do tego tematu episkopaty poszczególnych krajów? Jakie wynikają z tej zmiany wnioski praktyczne dla Kościoła w Polsce w XXI wieku? Te pytania są szczególnie ważne w kontekście aktualnych dyskusji na temat kierunku zdrowego rozwoju teologii i duszpasterstwa w naszej Ojczyźnie, ponieważ wydają się być zmaganiem o pełne przyjęcie soborowego nauczania oraz wcielenie go w życie. Stąd zrodził się pomysł na niniejszy artykuł.

Oczywiście w ramach niniejszej pracy nie jest możliwe opisanie wszystkich aspektów teologicznej odnowy soborowej³, dlatego chciałbym skupić się na odnowie pneumatologii w kontekście chrystologii i eklezjologii. Obszerność szesnastu tekstów soborowych nie pozwala również na szczegółową analizę ich wszystkich, więc skupię się na analizie dokumentu o szczególnym znaczeniu – Konstytucji Dogmatycznej o Kościele Lumen gentium. Materiałem porównawczym będzie pneumatologia i chrystologia eklezjologicznej encykliki Piusa XII Mystici Corporis Christi. Na tym tle zostaną zaprezentowane główne wypowiedzi Josepha Ratzingera oraz episkopatów na temat ruchów kościelnych, a zwłaszcza odnowy charyzmatycznej⁴.

3Dla pogłębienia tego tematu warto zapoznać się z artykułem Josa Moonsa, który zawiera bogatą bibliografię tematu: J. Moons, A Pneumatological Conversion? The Holy Spirit’s Activities According to „Lumen Gentium”, w: Conversion and Church. The Challenge of Ecclesial Renewal, red. S. van Erp, K. Schelkens, Leiden – Boston 2016, s. 244-261.

4Używam terminu odnowa charyzmatyczna w szerokim tego słowa znaczeniu – jako ruch charyzmatyczny, w ramach którego mieści się wiele wspólnot m.in. wspólnoty Odnowy w Duchu Świętym, Szkoły Ewangelizacji itp. W takim sensie termin odnowa charyzmatyczna wydaje się rozumieć również Stolica Apostolska, czemu dała wyraz tworząc w 2018 roku nową międzynarodową służbę – CHARIS, podlegającą dykasterii ds. Świeckich, Rodziny i Życia.

1. Teologia encykliki Mystici Corporis Christi

W 1943 roku, dokładnie dwadzieścia lat przed rozpoczęciem Soboru, papież Pius XII wydał encyklikę na temat Kościoła jako Mistycznego Ciała Chrystusa – Mystici Corporis Christi. Encyklika, choć skupiona na eklezjologii, zawiera również znaczącą refleksję chrystologiczną oraz sporo odniesień do Ducha Świętego. Papież, by odejść od jedynie socjologiczno-prawnej wizji Kościoła⁵, uznaje, że najbardziej godnym opisem Kościoła jest definicja: Mistyczne Ciało Chrystusa⁶.

4Zwięźle przedstawiają ją XIX-wieczne katechizmy, np. Wielki katechizm przez pytania i odpowiedzi dla katolickich szkół ludowych, Wiedeń 1871, s. 47: „Kościół jest widzialnym zgromadzeniem prawowiernych chrześcijan, pod widzialną najwyższą głową, rzymskim Papieżem, którzy jednakowe nauki wyznawają i jednakowych Sakramentów używają”.Ta jednostronna wizja Kościoła jako societas perfecta w połączeniu z charakterystycznym odmawianiem podmiotowości wiernym świeckim skutkowała rozumieniem go jako societas inaequalium – społeczności nierównych: aktywnych, nauczających duchownych i biernych laików. Por. A. Czaja, Znaczenie pneumatologii dla otwarcia ekumenicznego, w: Roczniki Teologii Ekumenicznej, 56 (2009), z. 7, s. 8.

5Por. Pius XII, Mystici Corporis Christi, p. 58, www.ekai.pl/dokumenty/encyklika-mystici-corporis-christi/#r4 (26.04.2018). Pogłębioną analizę historyczną tła encykliki Ratzinger przedstawia w: tenże, Pojęcie Kościoła i kwestia członkostwa w Kościele, w: tenże, Opera omnia, t. 8/1, Lublin 2013 [dalej cyt. OO8/1], s. 266-276.

Kościół jest zatem dla Piusa XII ciałem społecznym – jedynym, niepodzielnym, widzialnym, obdarzonym w środki uświęcenia, którymi są sakramenty. Choć tekst encykliki nie koncentruje się jedynie na widzialnej strukturze Kościoła, to jednak podtrzymuje rozumienie Kościoła skupione na elemencie instytucjonalnym w aspekcie socjologiczno-prawnym. Mystici Corporis przedstawia bowiem odniesienie Chrystusa do swojego Kościoła w podwójny sposób. Najpierw ukazuje Chrystusa jako transcendentną głowę Kościoła, z której bierze początek zarówno historyczna geneza Kościoła, jak i od której zależy jego aktualne funkcjonowanie. Następnie rozwija naturę Kościoła jako organizacji hierarchicznej, w której Chrystus jest obecny w sposób jedynie pośredni przez duchownych⁷.

7Np. Pius XII, Mystici Corporis Christi, p. 38: „Nie należy jednak mniemać, że sprawuje on [Chrystus] swoje rządy tylko w sposób niewidzialny lub nadzwyczajny; przeciwnie, Boski Odkupiciel rządzi swym mistycznym Ciałem także w sposób widzialny i zwykły, przez swego Zastępcę na ziemi. (…) absolutnie nie mógł zostawić Kościoła, utworzonego przez siebie jako ciało społeczne, bez Głowy widzialnej. Nie może też osłabić tego faktu czyjeś przypuszczenie, iż przez ustanowienie w Kościele prymatu o mocy prawodawczej, to Mistyczne Ciało otrzymałoby głowę podwójną. Albowiem na mocy prymatu Piotr jest tylko zastępcą Chrystusa i dlatego Ciało to ma jedną tylko Głowę naczelną, mianowicie Chrystusa, który, nie przestając rządzić Kościołem osobiście w sposób niewidzialny, rządzi nim drogą widzialną przez swego przedstawiciela ziemskiego. Dlatego teraz, po jego chwalebnym Wniebowstąpieniu, Kościół ten zbudowany jest nie tylko na nim samym, lecz także na Piotrze, jako na jego fundamencie widzialnym. Zasadę, że Chrystus i jego Zastępca stanowią jedną tylko Głowę, wyłożył uroczyście Nasz Poprzednik, nieśmiertelnej pamięci Bonifacy VIII, w Liście Apostolskim Unam Sanctam, a taż sama nauka była ustawicznie powtarzana przez jego następców”.

W ten sposób Pius XII próbuje połączyć zarówno bezpośrednie, niewidzialne kierowanie Kościołem przez Chrystusa z pośrednim, widzialnym, które dokonuje się przez hierarchię. Ten drugi sposób, pośredni, jest jednak według encykliki sposobem zwyczajnym! Co oznacza, że zwyczajnym, widzialnym zarządzaniem Kościołem zajmuje się Jego Zastępca na ziemi, jak encyklika często nazywa papieża. Stąd można mówić o praktycznym wygnaniu Chrystusa do wymiaru transcendentnego, ponieważ w konkretnej rzeczywistości Kościoła Jego rola jest tylko pośrednia – działa bowiem jedynie przez katolickich duchownych⁸.

8J. Moons, A Pneumatological Conversion…, s. 257-258. Por. G. Vann, „Mystici Corporis”: The fullness of Catholic Life, Blackfriars 290 (1944), s. 166-168; V. Kärkkäinen, Pneumatology: The Holy Spirit in Ecumenical, International and Contextual Perspective, Grand Rapids 2002, s. 73-74.

Powyższa eklezjologia, zbudowana na schemacie ciągłego Wcielenia występowała powszechnie w pierwszej połowie wieku XX. Podkreśla ona jednostronnie związek Kościoła z tajemnicą Wcielenia, czyli z chrystologią historyczną: Bóg w Chrystusie przyjmując człowieczeństwo, wszedł w dzieje człowieka, a Kościół, jako Jego Ciało, jest teraz Jego widzialnym uobecnieniem. To podejście, nazywane przez Ratzingera również organologiczno-mistycznym, w porównaniu ze średniowiecznym christianitas, które rozumiało Kościół prawniczo, a nawet politycznie jako chrześcijański Zachód, było krokiem w dobrym kierunku. Jednak schemat ciągłego Wcielenia interpretował inkarnację bez odniesienia do Paschy i przemiany, której doświadczyło ciało Jezusa podczas śmierci i zmartwychwstania. Owocowało to ułomną wizją Boga i człowieka, a w konsekwencji niebezpieczeństwem zbyt zawężonego patrzenia na Kościół, pomniejszenia jego odniesienia transcendentnego, a nawet przypisania mu cech Jezusa historycznego. Łatwo doprowadzało to do absolutyzacji instytucji Kościoła i ignorowania czynnika ludzkiego. Kościół ujmuje się wtedy jako rzeczywistość niezmienną, która nie dopuszcza do siebie żadnej krytyki, ponieważ czyni z Boga swoją bezpośrednią gwarancję⁹.

9J. Ratzinger, Presentazione; tenże, Kościół jako sakrament zbawienia, w: OO8/1, s. 246-247. Por. J. Królikowski, Kościół w Jezusie Chrystusie. Chrystologiczno-pneumatologiczna geneza Kościoła, Kraków 2015, s. 322-323.

Tego typu eklezjologia i chrystologia miała oczywiście ogromny wpływ na pneumatologię. Według Mystici Corporis Paraklet jest zasadą łączącą, duszą ciała eklezjalnego. Jest On obecny w Kościele i w poszczególnych wierzących w sposób tajemniczy i niewyrażalny. Encyklika odwołuje się co prawda do Ducha Świętego często, jednak wyraźnie stawia akcent na Jego roli jako ostatecznej zasadzie, duszy i źródle Kościoła¹⁰ oraz na Jego funkcji zamieszkiwania¹¹ co sprawia, że Jego aktywności są uderzająco abstrakcyjne i niesprecyzowane. Jego działalność jest często wprost określana jako tajemnicza, a przez to niejasna i niekonkretna¹².

10Np. Pius XII, Mystici Corporis Christi, p. 56: „Jeśli jednakże weźmiemy pod uwagę ową życiodajną siłę i energię, którą Założyciel utrzymuje całość społeczności Chrześcijan, nie w niej samej, lecz w powstałych z niej skutkach stworzonych, to taż siła i energia polega na darach niebieskich, których Kościołowi udziela nasz Odkupiciel wspólnie ze swym Duchem, i razem ze swym Duchem w nim działa jako dawca nadprzyrodzonego światła i jako sprawca świętości”.

11Np. tamże, p. 78: „Jesteśmy w pełni świadomi, iż w zrozumieniu i wyjaśnianiu tej tajemnej nauki – dotyczącej naszej łączności z Boskim Odkupicielem, a szczególnie gdy chodzi i przemieszkiwanie Ducha Świętego w duszach – napotykamy na wiele zasłon, którymi owa tajemna nauka spowita jest jakby pewną ciemnością, czego przyczyną jest brak stosownej siły w umyśle badających”.

12Tamże, p. 22, 56, 61. Por. J. Ratzinger, Presentazione; S. Jaśkiewicz, Włoska eklezjologia okresu przedsoborowego, Tarnowskie Studia Teologiczne, 31 (2012), z. 1, s. 71-77; J. Moons, A Pneumatological Conversion…, s. 253; G. Vann, „Mystici Corporis”…, s. 165-166.

Dlatego Duch Święty – tak jak Chrystus – jest wygnany z centrum eklezjologii. Może On działać w sposób niewidzialny jako generalna zasada lub dusza Kościoła, ale nie wynikają z tego żadne konkretne implikacje. Podobnie jak Chrystus po założeniu Kościoła działa w nim w sposób konkretny i widzialny jedynie przez hierarchię, tak i Duch Święty będąc duszą Kościoła jest głównie gwarantem aktów instytucji kościelnych, zwłaszcza nieomylności papieskiej. Owocuje to usunięciem Ducha Świętego na drugi plan. Choć wspomina się Go, to jednak nie dostrzega się i równocześnie nie oczekuje Jego konkretnej, specyficznej aktywności¹³. Jedynym wyjątkiem jest Jego aktywność w łaskach mistycznych, zarezerwowanych dla nielicznych¹⁴.

13Np. Pius XII, Mystici Corporis Christi, 69: „Albowiem Boski Odkupiciel tak jak posłał Pocieszyciela-Ducha prawdy, aby w jego imieniu, zarządzał Kościołem niewidzialnie, tak samo też zlecił Piotrowi i jego Następcom, by zastępując na ziemi jego osobę, sprawowali również widzialny rząd rzeczpospolitą chrześcijańską”.

14J. Królikowski, Kościół w Jezusie Chrystusie…, s. 245-247. Por. Y. Congar, Wierzę w Ducha Świętego. Duch Święty w „ekonomii”. Objawienie i doświadczenie Ducha, t. 1, Warszawa 1995, s. 212-226;
J. Moons, A Pneumatological Conversion…, s. 258; G. Vann, „Mystici Corporis”…, s. 168-169; V. Kärkkäinen, Pneumatology…, s. 74.

Zatem choć bez wątpienia encyklika Piusa XII potwierdzając przełom eklezjologiczny, który dokonał się po I wojnie światowej, zerwała z rozumieniem Kościoła jako societas perfecta oraz często odwołuje się do Ducha Świętego, jednak zaproponowana koncepcja Parakleta jest jednostronnie metafizyczna, redukując Jego historiozbawczą rolę. Prowadzi to do oddzielenia Ducha od konkretnego życia Ciała Chrystusa i poszczególnych wiernych oraz do zbyt ziemskiej koncepcji Kościoła. Dlatego zapoczątkowana w okresie międzywojennym odnowa, potwierdzona przez Piusa XII, domagała się kontynuacji¹⁵.

15 J. Ratzinger, Presentazione, s. 5; tenże, Pojęcie Kościoła i kwestia członkostwa w Kościele…, s. 269-271. Por. A. Czaja, Znaczenie pneumatologii dla otwarcia ekumenicznego…, s. 8.

2. Teologia konstytucji Lumen gentium

Lumen gentium, czyli Konstytucja Dogmatyczna o Kościele zawiera sto pięćdziesiąt sześć odniesień do Ducha Świętego, porównywalnie do Mystici Corporis. Sobór wraca jednak do biblijno-patrystycznego rozumienia Kościoła, które Ratzinger nazywa sakramentalno-eklezjologicznym. Jednostronność schematu ciągłego Wcielenia została uzupełniona rozumieniem Kościoła jako owocu zmartwychwstania Chrystusa, czyli perspektywą pneumatologiczno-charyzmatyczną. Owocuje to pneumatologiczną chrystologią, czyli perspektywą patrzenia na Jezusa zawsze w kontekście Paschy, Ducha Świętego i Kościoła. Chrystus przez Zmartwychwstanie i Wniebowstąpienie wszedł przed nami w porządek życia Ducha i udziela się jedynie przez Niego i w Nim: „Pneumatologicznie rozumiany Pan jest równocześnie Tym, który buduje sobie Kościół jako swój duchowy organizm (Ciało)”¹⁶.

16 J. Ratzinger, Kościół – powszechny sakrament zbawienia…, s. 319. Por. tenże, Presentazione, s. 5-6; tenże, Pojęcie Kościoła i kwestia członkostwa w Kościele.., s. 269-271. Szerokie omówienie eklezjologii soborowej może znaleźć w: J. Ratzinger, Eklezjologia Konstytucji „Lumen gentium”, w: OO8/1, s. 527-548.

W tekście Konstytucji jest opisanych wiele czynności Ducha. Niektóre są wspomniane jedynie raz lub dwa¹⁷, natomiast siedem różnych aktywności Parakleta jest wspomnianych co najmniej trzy razy: uświęcanie, ożywianie, doprowadzanie do prawdy, jednoczenie, rozdawanie darów i charyzmatów, poruszanie i działanie w Maryi. Pierwsze działanie – uświęcające, dotyczy zarówno ogólnie całego Kościoła, jak i hierarchii, katolickich wiernych oraz niekatolickich chrześcijan¹⁸.

17 Są to: zamieszkiwania, dawania świadectwa o Bożym synostwie wierzących, odmładzanie Kościoła, nakłanianie Kościoła do współpracy z planem Bożym, kierowanie apostołami, udzielanie darów eschatologicznych.

18 Np. LG 4, 12, 15, 39-41. Dokumenty Soboru Watykańskiego II cytuję za: Sobór Watykański II. Konstytucje, dekrety, deklaracje, Poznań 2002.

Działanie ożywiające dotyczy całego Kościoła w budowaniu Mistycznego Ciała Chrystusa oraz dusz i ciał poszczególnych wiernych¹⁹. Paraklet prowadzi Kościół do całej prawdy, oświeca głoszących, obdarza wiernych zmysłem wiary i asystuje Piotrowi w wypowiedziach nieomylnych²⁰. Co do czwartej aktywności – jednoczenia, Konstytucja stwierdza, że Duch jednoczy Kościół w komunii i dziełach posługi oraz we wszystkich uczniach Jezusa rozpala pragnienie pokojowej jedności²¹. Co do funkcji rozdzielania darów i charyzmatów Lumen gentium stwierdza, że Duch udziela zarówno darów hierarchicznych oraz charyzmatycznych, jak i przez nie prowadzi Kościół i kieruje nim²². Szósta aktywność Ducha to poruszanie zarówno całym Kościołem, jak i poszczególnymi ludźmi. Porusza On katechumenów do poszukiwania zjednoczenia z Kościołem, a wszystkich chrześcijan do miłości Bożej²³. Natomiast siódma aktywność Ruach to różnego rodzaju działalność w Maryi²⁴.

19 Np. LG 7: „Abyśmy zaś nieustannie się w Nim odnawiali (por. Ef 4,23), udzielił nam ze swego Ducha, który istniejąc jako jeden i ten sam w Głowie i w członkach, tak całe Ciało ożywia, jednoczy i porusza, że Jego działanie święci Ojcowie mogli porównać z funkcją, jaką spełnia w ludzkim ciele zasada życia, czyli dusza”. Por. LG 8, 13, 48.

20 Np. LG 25: „Biskupi są zwiastunami wiary prowadzącymi nowych uczniów do Chrystusa i autentycznymi, czyli upoważnionymi przez Chrystusa, nauczycielami, którzy powierzonemu sobie ludowi głoszą prawdy wiary, aby w nie uwierzył i stosował je w życiu, i którzy dzięki światłu Ducha Świętego wyjaśniają treść wiary, ze skarbca Objawienia wydobywając rzeczy stare i nowe”. Por. LG 4, 12, 53.

21 Np. LG 13: „Wśród wszystkich zatem narodów ziemi zakorzeniony jest jeden Lud Boży, skoro ze wszystkich narodów przybiera swoich obywateli, obywateli królestwa o charakterze nie ziemskim, lecz niebieskim. Wszyscy bowiem wierny rozproszeni po świecie mają ze sobą łączność w Duchu Świętym, i w ten sposób mieszkaniec Rzymu wie, że Hindusi są członkami tego samego co on organizmu”.Por. LG 4, 15, 25, 32, 41.

22 Np. LG 12: „Ponadto ten sam Duch Święty nie tylko przez sakramenty i posługi uświęca i prowadzi Lud Boży i przyozdabia cnotami, ale „udzielając każdemu tak, jak chce” (1 Kor 12,11) swoich darów, rozdziela między wiernych w każdym stanie także specjalne łaski, przez które czyni ich zdolnymi i gotowymi do podejmowania rozmaitych dzieł lub funkcji mających na celu odnowę i dalszą skuteczną rozbudową Kościoła”. Por. LG 4,7.

23 Np. LG 14: „Katechumeni, którzy za sprawą Ducha Świętego przez wyraźne wyrażenie swej woli proszę o wcielenie do Kościoła, dzięki temu pragnieniu są z nim w łączności”.Por. LG 7, 40.

24 Np. LG 56: „Nie dziwnego, że przyjął się u świętych Ojców zwyczaj nazywania Bogarodzicy całą świętą i wolną od wszelkiej zmazy grzechowej, jakby utworzoną przez Ducha Świętego i ukształtowaną jako nowe stworzenie”. Por. LG 59, 63; J. Moons, A Pneumatological Conversion…, s. 247-249; L. Siwiecki, Trinity and Church in the light of Vatican II’s Constitution “Lumen Gentium”, Roczniki Teologiczne 62 (2015), z. 2, s. 167-169.

Porównanie obydwóch dokumentów pozwala odkryć, że tekst soborowy przedstawia szeroką listę aktywności Ducha Świętego, natomiast encyklika głównie ukazuje Parakleta za pomocą terminów biernych i teoretycznych – jako zasadę, źródło i zamieszkującego. Po drugie, Lumen gentium artykułuje aktywności Ducha Świętego w dużo bardziej konkretny i zróżnicowany sposób. Ma to oczywiście również swoje przełożenie na wymiar eklezjologiczny. Eklezjologia soborowa nie jest już jednostronnie skupiona na instytucjonalnym i strukturalnym wymiarze Kościoła. Zaowocowało to uznaniem pneumatologicznego wymiaru Kościoła i bezpośredniej aktywności Ducha w charyzmatach udzielanych wszystkim wiernym²⁵.

25 J. Ratzinger, Kościół jako świątynia Ducha Świętego, w: OO8/1, s. 308-315. Por. J. Moons, A Pneumatological Conversion…, s. 254-259; B. Snela, Wprowadzenie do zagadnienia charyzmatów w Kościele, Collectanea Theologica 42 (1972), z. 4, s. 53-74; P. Sawa, Charyzmaty w nauczaniu Urzędu Nauczycielskiego Kościoła, Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne 42 (2009), z.2, s. 152-168.

Uznanie łask charyzmatycznych za element konstytutywny Kościoła ma szczególne znaczenie eklezjologiczne. Ratzinger już w trakcie prac nad tym dokumentem doceniał, że to ujęcie sprawia, iż Kościół jest widziany zarówno jako rzeczywistość sakramentalna, jak i charyzmatyczna, owoc ekonomii tak Syna, jak i Ducha. W ten sposób Sobór ukazuje Parakleta jako bezustannie aktywnego i działającego w i poprzez wszystkich ochrzczonych. Jeśli charyzmaty wraz z sakramentami i hierarchią stanowią fundament Kościoła, to Paraklet bezustannie jest aktywny w Kościele i działa w i poprzez wszystkich ochrzczonych, a dary charyzmatyczne są podstawową przestrzenią aktywności świeckich. W ten sposób Kościół jest rozumiany jako hierarchiczna instytucja ustanowiona przez Chrystusa i obdarzona boskim autorytetem, ale równocześnie jako wspólnota (communio) uczniów Jezusa, gdzie każdy z nich jest obdarzony charyzmatami Ducha Świętego dla pełnienia misji w świecie i pożytku Ludu Bożego. Kościół jest więc zarówno instytucjonalny, hierarchiczny, jak i charyzmatyczny, duchowy. Kościół jest więc instytucją, ale charyzmatyczną instytucją²⁶.

26 Dekret o apostolstwie świeckich Apostolicam actuositatem (dalej cyt. AA) 18-19. Por. A. Schreck, A Mighty Current of Grace. The Story of the Catholic Charismatic Renewal, Frederick 2017, s. 62-65; P. Buchta, Znaczenie nauki o charyzmatach Soboru Watykańskiego II dla kanonistyki, Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne 14 (1983), s. 151-158; G. Bachanek, Ksiądz profesor Joseph Ratzinger na Soborze Watykańskim II…, s. 113.

Ma to oczywiście ogromne znaczenie dla praxis Kościoła. Lumen Gentium definiuje charyzmaty jako specjalne łaski, które uzdalniają chrześcijan do zwyczajnych i nadzwyczajnych dzieł oraz posług służących dobru całego Kościoła. Są one „bardzo stosowne i potrzebne Kościołowi, dlatego trzeba je przyjmować z wdzięcznością i radością”²⁷. Każdy wierzący ma prawo i obowiązek używać swoich charyzmatów w Kościele i w świecie dla dobra bliźnich. Należy to robić w łączności ze swoimi braćmi w Chrystusie, a zwłaszcza z pasterzami, którzy mają obowiązek rozeznawać autentyczność tych darów i właściwy sposób ich praktykowania. Oznacza to, że również wierni świeccy mają konkretną misją w Kościele. Charyzmat wzywa bowiem do tego, by być aktywnym i współodpowiedzialnym za Ciało Chrystusa. Dlatego Sobór nie boi się mówić, że wszyscy świeccy powinni być dobrymi szafarzami różnorakiej łaski Bożej (por. 1 P 4,10), co z kolei rodzi potrzebę formacji pomagającej rozezna

dary w każdym wierzącym. Co więcej, Sobór naciska, że jest rzeczą absolutnie konieczną, by świeccy obdarzeni różnymi charyzmatami zbierali się w różnego rodzaju wspólnoty, by wspólnie ewangelizować w łączności z hierarchią. Ta zespołowa i zorganizowana forma apostolstwa pozwala im owocniej ewangelizować²⁸.

26 LG 12.

28 Tamże: „Duch Święty (…) rozdziela miedzy wiernych w każdym stanie także specjalne łaski, przez które czyni ich zdolnymi i gotowymi do podejmowania rozmaitych dzieł lub funkcji mających na celu odnowę i dalszą skuteczną rozbudowę Kościoła (…) Ponieważ wszystkie te charyzmaty, zarówno niezwykłe, jak i te bardziej zwyczajne, szerzej rozpowszechnione, są bardzo stosowne i potrzebne Kościołowi, dlatego trzeba przyjmować je z wdzięcznością i radością”.Por. AA 3:„Wraz z przyjęciem tych charyzmatów, także zwyczajnych, każdy wierzący bierze na siebie prawo i obowiązek wykorzystania ich w Kościele i świecie dla dobra ludzi i budowania Kościoła w wolności Ducha Świętego”.Późniejsze dokumenty Kościoła precyzują rozumienie charyzmatu. Istnieją charyzmaty założycielskie (nazywane też grupowymi lub oryginalnymi), przez które Bóg wzywa jakąś grupę chrześcijan, do wspólnego zaangażowania we wspólnym dziele i w konkretnej duchowości; charyzmaty hierarchiczne, które związane są z sakramentem święceń; oraz charyzmaty indywidualne. Por. Kongregacja Nauki Wiary, Iuvenescit Ecclesia, 12-13, 16-17, www.episkopat.pl/relacja-miedzy-darami-hierarchicznymi-a-charyzmatycznymi-list-kongregacji-nauki-wiary (dostęp 20.10.2018); KKK 890-892. Teksty katechizmu cytuję za: Katechizm Kościoła Katolickiego, Poznań 1994; Jan Paweł II, Pastores Dabo Vobis, 29, 35, www.opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/jan_pawel_ii/adhortacje/pastores.html (dostęp 20.10.2018); tenże, Vita consecrata 36, 62, 81, Katowice 1996; S. Weddell, Fruitful Discipleship. Living the Mission of Jesus in the Church and the World, Huntington 2017.

Soborowa odnowa teologiczna otworzyła zatem przestrzeń w Kościele na charyzmatyczną posługę wszystkich ochrzczonych. Jednocześnie Sobór dał już pewne podstawowe reguły rozeznawania tych darów oraz umiejscowienia ich w organicznej relacji do darów hierarchicznych. Dało to fundament, który pozwolił już dwa lata po Soborze na powstanie pierwszych katolickich wspólnot charyzmatycznych. Dynamiczny rozwój całego ruchu musiał zaowocować teologiczną refleksją nad tym ruchem, m.in. kard. Ratzingera oraz episkopatów poszczególnych krajów.

3. Nauczanie kard. Ratzingera – Benedykta XVI

W nauczaniu kard. Ratzignera, jako prefekta Kongregacji Nauki Wiary, a później papieża Benedykta XVI możemy odnaleźć wiele odniesień do odnowionej pneumatologii, jej wpływu na chrystologię oraz eklezjologię oraz do jednego z jej praktycznych przejawów – nowych ruchów kościelnych, a zwłaszcza odnowy charyzmatycznej. Historycznie najstarszym tekstem, w którym kard. Ratzinger nawiązuje do tego tematu, jest dobrze znany wywiad z 1985 roku pt. Raport o stanie wiary²⁹. Kardynał analizując historię Kościoła, zauważa, że po każdym soborze, powinna nastąpić fala świętości, dzięki której dany sobór osiąga swój cel – prawdziwą, ewangeliczną reformę. Dla ówczesnego Prefekta Kongregacji Nauki Wiary ową falą świętości są nowo powstające, niezaplanowane ruchy: „Manifestuje się w nich, choć jeszcze w sposób przyciszony, coś w rodzaju Zielonych Świąt w Kościele (…) Przede wszystkim ruch charyzmatyczny”³⁰.

29 J. Ratzinger, V. Messori, Raport o stanie wiary, Warszawa 1986.

30 Tamże, s. 38-39.

W tych ruchach przyszły Papież dostrzega wierność wierze Kościoła, intensywne życie modlitwy, radość wiary, zapał misjonarski oraz miejsce narodzin wielu powołań kapłańskich i zakonnych. Co więcej, Kardynał uważa wprost, że owo ponowne odkrywanie Ducha Świętego, praktycznie zapomnianego przez teologię zachodnią przed Soborem, nie jest tylko teoretyczną refleksją, ale praktycznym doświadczeniem – właśnie dzięki odnowie charyzmatycznej. Natomiast charyzmaty, które przejawiają się w tych ruchach, są prawdą odzyskującą dziś aktualność i realną oznaką nadejścia Ducha Świętego³¹.

31 Tamże, s. 38-40,136.

Prefekt Kongregacji Nauki Wiary wymienia również zagrożenia związane z ruchem odnowy charyzmatycznej:możliwość ekskluzywnego akcentowania roli Ducha Świętego, bez odniesienia do całej Trójcy Świętej; przeciwstawienie Kościoła hierarchicznego i Kościoła charyzmatycznego (inaczej mówiąc: przeciwstawienie instytucji i charyzmatu); stawianie osobistego doświadczenia ponad lub w opozycji do doktryny; zbyt łatwy, bezkrytyczny ekumenizm, który zapomina o zachowaniu katolickiej tożsamości. Ratzinger podkreśla, że ma w odniesieniu do owych ruchów dogłębnie pozytywny osąd, gdyż jest to „dar Boga dany naszej epoce^”32, a omawiane zagrożenia pojawiają się dlatego, że każda rzecz, którą Bóg powierza człowiekowi, narażona jest na przesadę, dwuznaczność i nieporozumienie³³.

32 Tamże, s. 138.

33 Tamże, s. 137-138.

W 1996 roku w wywiadzie z Peterem Seewaldem Ratzinger przywołuje soborowe rozumienie Kościoła i stwierdza, że „obok tych, którzy oddają się rozmyślaniom, i tych, którzy są hierarchami, muszą istnieć przede wszystkim charyzmatycy – ci, którzy potrafią rozpalić życie”³⁴. Komentując natomiast problem masowego odchodzenia katolików do kościołów protestanckich w Ameryce Południowej, Ratzinger tłumaczy:

Sukcesy nurtu charyzmatycznego, zielonoświątkowego wskazują, że od Kościoła oczekuje się większej spontaniczności, większej i konkretnie doświadczanej wspólnoty. Oczekuje się zatem, by było w nim mniej doktryny, za to więcej doświadczenia wiary i jej bezpośredniej radości³⁵.

34 J. Ratzinger, P. Seewald, Sól ziemi. Chrześcijaństwo i Kościół katolicki na przełomie tysiącleci, Kraków 1998, s. 96.

35 Tamże, s. 127. Warto w tym miejscu odwołać się do badań biskupa Andrzeja Siemieniewskiego, który zajmuje się zarówno analizą socjologiczną, jak i teologiczną zjawiska odchodzenia katolików do wspólnot protestanckich. Według jego badań w Hondurasie między rokiem 1995 a 2017 nastąpił spadek liczby katolików z 76% do 37%, w Salwadorze z 67% do 39%, w Nikaragui z 77% do 40%, w Brazylii z 78% do 54%, w Panamie z 89% do 55%. A. Siemieniewski, Pentekostalizacja: znak czasów, www.siemieniewski.archidiecezja.wroc.pl/?q=node/182(dostęp 20.10.2018).

Dlatego chrześcijanie, by wzajemnie się wspierać, potrzebują jednoczyć się w ruchach i wspólnotach. Te kościelne komórki są miejscem doświadczenia prawdziwego kościelnego życia wśród post-chrześcijańskiego społeczeństwa. W 1999 roku Ratzinger rozwinął tę myśl, tłumacząc, że problem przechodzenia katolików do ugrupowań fundamentalistycznych lub zielonoświątkowych wiąże się z oferowaniem przez te grupy czytelnej tożsamości wiary oraz doświadczenia: Boga w Kościele, bliskiej wspólnoty i obecności Boga w Chrystusie. Jeśli Kościół katolicki nie postawi tych rzeczywistości na pierwszym miejscu, utraci tożsamość i będzie tracił członków. Rozwiązaniem, według Ratzingera, jest otwarcie się na ruchy, które przekazują radosne doświadczenie wiary i rodzinną atmosferę, szczególnie istotną w dzisiejszym anonimowym społeczeństwie³⁶.

36 J. Ratzinger, P. Seewald, Sól ziemi…, s. 227: „Otoczenie społeczne dzisiaj już nie wystarcza, nie ma już czegoś takiego jak powszechna atmosfera chrześcijańska. Dlatego chrześcijanie rzeczywiście muszą się wzajemnie wspierać. Pojawiają się już inne formy, różnego rodzaju ruchy, dzięki którym rodzi się wspólnota drogi (…) Jeśli zatem społeczeństwo jako całość nie jest już środowiskiem chrześcijańskim – jak zresztą nie było nim również w czterech czy pięciu pierwszych wiekach chrześcijaństwa – to Kościół musi sam tworzyć komórki, w których wierni wzajemnie się wspierają i podążają razem, w których zatem w pomniejszonej skali praktycznie doświadczają wielkiej przestrzeni kościelnego życia”. Por. J. Ratzinger, Ruchy, Kościół, świat, w: OO8/1,s. 371-372.

Dogłębną refleksję teologiczną na temat ruchów Kardynał zaprezentował w 1998 roku w czasie II Światowego Kongresu Ruchów Kościelnych, wśród których odnowa charyzmatyczna stanowiła zdecydowaną większość. Ratzinger kolejny raz potwierdził, że powstawanie nowych ruchów jest owocem interwencji Ducha Świętego. Według Prefekta Kongregacji Nauki Wiary pneumatologiczna chrystologia pozwala na przekroczenie przeciwstawiania charyzmatu i urzędu kościelnego. Urząd, jedyna trwała struktura w Kościele, która wprowadza w nim ład i jest fundamentem jego wymiaru strukturalnego, ma swoje źródło w sakramencie święceń. Ponieważ jest on sakramentem, stąd nie pozostaje on w gestii samego Kościoła, lecz to Chrystus przez Ducha Świętego musi go ciągle stwarzać na nowo, a Kościół musi o niego wciąż prosić – a więc ma on zarówno fundament inkarnacyjno-chrystologiczny, jak i charyzmatyczno-pneumatologiczny. Jednorazowe, historyczne wydarzenia Wcielenia i Paschy, są jednocześnie uobecniane w mocy Ducha Świętego. Dlatego kapłaństwo powinno być rozumiane i przeżywane w Kościele jako charyzmat³⁷.

37 Dogłębną analizę tej rzeczywistości znajdziemy w pracy bp. A. Siemieniewskiego: Charyzmat Tymoteusza, www.siemieniewski.archidiecezja.wroc.pl/?q=node/50 (dostęp 20.10.2018).

przeżywany duchowy urząd nie doprowadza do instytucjonalnego skostnienia, „ale ma miejsce wewnętrzne otwarcie na charyzmat, swoiste wyczucie Ducha i Jego działania”³⁸.

38 J. Ratzinger, Ruchy kościelne i ich teologiczne miejsce, w: OO8/1,s. 338, 352. Por. A. Schreck, A Mighty Current of Grace, s. 159-161.

Owa pneumatologiczna chrystologia umożliwia również wytłumaczenie miejsca ruchów w Kościele. W pierwotnym Kościele istniały urzędy powszechne (apostoł, prorok) i lokalne (biskup, prezbiter, diakon), choć niewątpliwie, w I wieku, jest między nimi jeszcze pewna płynność. Ponieważ w II wieku zanikają powszechne posługi kościelne i wszystkie urzędy koncentrują się w urzędzie biskupa, już w III wieku pojawia się pierwszy ruch – monastycyzm. Mnisi nie chcieli tworzyć odrębnej od Kościoła instytucji, lecz szukali życia pełnią Ewangelii – bez kompromisów. Ruch monastyczny ani nie usuwa lokalnych struktur kościelnych, ani się z nimi całkowicie nie utożsamia, ale oddziałuje na nie w sposób życiodajny. Historia Kościoła pozwala dostrzec kolejne pięć fal ruchów – misyjny monastycyzm VI-X wieku, ruch reformatorski z Cluny z X wieku, zakony mendykanckie powstałe w XIII wieku, ruchy ewangelizacyjne XVI wieku i w końcu kongregacje misyjne powstałe w XIX wieku. Szóstą falę ruchów można dostrzec po Soborze Watykańskim II. Każda kolejna fala budowała się na poprzednich, a równocześnie akcentowała swoją nowość³⁹.

39 J. Ratzinger, Ruchy kościelne i ich teologiczne miejsce, s. 333-351. Por. A. Siemieniewski, M. Kiwka, „Na fundamencie apostołów i proroków”, s. 86-88.

Wszystkie te ruchy w historii Kościoła posiadały dwa konstytutywne elementy. Pierwszym z nich jest oparcie się na urzędzie papieskim, jako na urzędzie powszechnym, wykraczającym poza struktury Kościoła lokalnego. Drugim jest pragnienie radykalnego życia Ewangelią, co implikuje posługę ewangelizacji i wychodzenia poza własną ojczyznę i jej Kościół:

Z jednej strony forma Kościoła lokalnego z określającym ją urzędem biskupa jest w niej [historii Kościoła] z konieczności podstawowym i trwałym elementem strukturalnym. Z drugiej strony wciąż na nowo jednak przechodzą przez nią także fale ruchów, które ponownie dowartościowują uniwersalistyczny aspekt misji apostolskiej i radykalizm Ewangelii i w ten właśnie sposób służą duchowej żywotności i prawdzie Kościołów lokalnych⁴⁰.

40 J. Ratzinger, Ruchy kościelne i ich teologiczne miejsce…,s. 347. Por. tamże, s. 345-351.

W XIII wieku kapłani świeccy na uniwersytecie paryskim walczyli z kolejnym (trzecim według numeracji Ratzingera) ruchem ewangelizacyjnym – zakonami mendykanckimi i negowali jego Boskie pochodzenie. Profesorowie wywodzący się z kleru diecezjalnego dopuszczali jedynie monastycyzm w skostniałej formie, w którym mnisi zajęci wyłącznie kontemplacją, izolowali się od Kościoła lokalnego i w żaden sposób nie zakłócali ustalonego wewnętrznego porządku struktur Kościołów lokalnych. Tomasz z Akwinu bronił nowego ruchu i nowego stanu głosicieli Ewangelii, opierając się na fragmentach Dz 4,32 i Mt 10,5-15, uznając je za nieprzemijającą regułę życia apostolskiego oraz odwołując się do urzędu Kościoła powszechnego – papieskiego zatwierdzenia nowych Zakonów⁴¹.

41 Tamże, s. 349-350.

Paryski spór ma według Ratzingera znaczenie trwałe. Zarówno jak sukcesja apostolska nie może być ograniczona do struktury Kościoła lokalnego, ponieważ w urzędzie sukcesji Piotra przekracza ją, tak i muszą istnieć posługi i misje, które nie są związane jedynie z Kościołem lokalnym, ale służą głoszeniu Ewangelii na całym świecie i zadaniom z tego wynikającym. Prefekt Kongregacji Nauki Wiary stwierdza jasno, że potrzebujemy dlatego poszerzyć i pogłębić pojęcie sukcesji apostolskiej. Nie wyczerpuje się ona w urzędzie Piotra, lecz objawia się w różnego rodzaju ruchach i posługach. Stąd miejscem ruchów w Kościele jest apostolskość, czyli zakorzenienie w wierze Kościoła, apostolska misja przekraczającą lokalne struktury, trwanie w jedności z następcami apostołów i z następcą Piotra. To miejsce ruchów implikuje również ich podstawową zasadę funkcjonowania – życie apostolskie, które wzywa do apostolskiego działania. Dlatego może te ruchy nazwać apostolskimi⁴².

42 Tamże, s. 349-351; Por. A. Siemieniewski, M. Kiwka, „Na fundamencie apostołów i proroków”, s. 86-88.

Ów spór między duchowieństwem i przedstawicielami nowych ruchów powtarza się w historii: „zawężona i zubożona idea Kościoła, absolutyzująca struktury Kościoła lokalnego, nie może znieść nowego stanu głosicieli, którzy znajdowali oparcie
w przedstawicielu urzędu Kościoła powszechnego, w papieżu jako gwarancie misyjnego posłannictwa i budowania jednego Kościoła”⁴³. Choć omawiane napięcie jest nieuniknione, to jednak może być owocnie przezwyciężone przez nawrócenie obydwu stron. Kościoły lokalne mogą niekiedy odchodzić od radykalizmu Ewangelii i pojawienie się ruchu, który cechuje się świeżością i totalnością, może być odbierane jako utrudnienie lub zamęt. Natomiast ruchy mogą mieć tendencje do absolutyzowania siebie i uważania siebie za cały Kościół i za jedyną autentyczną drogę życia Ewangelią dla wszystkich. Ruchy muszą więc unikać absolutyzowania siebie i poddać się władzy kościelnej. Natomiast Kościoły lokalne i biskupi nie mogą zamykać się na niespodziewane działanie Ducha i ulegać pokusie uniformizmu w duszpasterstwie, ponieważ ludzkie programy duszpasterskie mogą zamykać na nowość Parakleta: „Z własnych planów duszpasterskich [biskupi i Kościoły lokalne] nie powinni czynić kryterium tego, co wolno czynić Duchowi Świętemu (…) raczej mniej organizowania, a więcej Ducha!”⁴⁴.

43 J. Ratzinger, Ruchy kościelne i ich teologiczne miejsce…, s. 350.

44 Tamże s. 356.

Nie do przyjęcia jest również dostrzegalna w Kościele tendencja do „wyniosłej uczoności, która gorliwość porwanych przez Ducha Świętego i ich prostą wiarę w słowo Boga od razu okłada anatemą fundamentalizmu”⁴⁵. Jedna i druga strona potrzebuje wreszcie umiłować jedność Kościoła i uznać, że „prymat i biskupstwo, struktura Kościoła lokalnego i ruchy apostolskie potrzebują siebie nawzajem”⁴⁶.

45 Tamże, s. 357.

46 Tamże, s. 351-357. Por. S. Zatwardnicki, Znaczenie ruchów kościelnych według Josepha Ratzingera, Homo Dei4/2018, s. 61-69.

Późniejsze wypowiedzi Papieża Benedykta XVI potwierdzają rozumienie przez niego odnowy charyzmatycznej jako elementu nowego ruchu apostolskiego. Zachęca on wprost, za Janem Pawłem II, wspólnoty odnowy charyzmatycznej do tego, by wprowadzały kulturę Zielonych Świąt w całym Kościele katolickim. Dziękuje on im za radosne świadectwo wiary, bezkompromisowe życie Ewangelią w posłuszeństwie Magisterium Kościoła oraz gorliwość w nowej ewangelizacji, czyli wszystkie elementy apostolskości ruchów. Zachęca także, by jeszcze mocniej współpracowały one z powszechną posługą apostolską Papieża. Przypomina również, że w ramach chcianej przez Boga struktury Kościoła istnieją zarówno dary hierarchiczne, jak i charyzmatyczne, a piękno chrztu w Duchu Świętym powinno zostać odkryte przez wszystkich wierzących⁴⁷.

47 Benedykt XVI, Meeting with the Ecclesial Movements and New Communities. 3 June 2006, w2.vatican.va/content/benedict-xvi/en/homilies/2006/documents/hf_ben-xvi_hom_20060603_veglia-pent ecoste.html (dostęp 20.10.2018); tenże, Homily 17 April 2008, w2.vatican.va/content/ benedict-xvi/en/homilies/2008/documents/hf_ben-xvi_hom_20080417_washington-stadium.html (dostęp 20.10.2018);tenże, Homily 19 April 2008, w2.vatican.va/content/benedict-xvi/en/homilies/2008/ documents/hf_ben-xvi_hom_20080419_st-patrick-ny.html (dostęp 20.10.2018); tenże, Regina caeli 11 May 2008, w2.vatican.va/content/benedict-xvi/en/angelus/2008/documents/hf_ben-xvi_reg_20080511_pe ntecoste.html; tenże, Address to Partipants in the Meeting Sponsored by “renewal in the Holy Spirit”. 26 May 2012, w2.vatican.va/content/benedict-xvi/en/speeches/2012/may/documents/hf_ben-xvi_spe_2012 0526_rinnov-spirito.html (dostęp 20.10.2018).

Pozostaje zatem przeanalizować, czy episkopaty poszczególnych krajów podzielają interpretacje Ratzingera odnośnie odnowy charyzmatycznej.

4. Nauczanie episkopatów

Ponieważ odnowa charyzmatyczna weszła do Kościoła Katolickiego w Stanach Zjednoczonych, dlatego nie dziwi, że właśnie Episkopat tego kraju wydał pierwsze oficjalne oświadczenie pt. Ruch pentekostalny w Kościele katolickim już 1969 roku. Zawiera ono krótką, pozytywną opinię. Kolejne dokumenty ukazywały się w latach 1975, 1984 i 1997. Ten ostatni dokument podsumowuje i potwierdza poprzednie, dlatego tylko on zostanie zaprezentowany⁴⁸.

48 United States Catholic Conference of Bishops, Grace For The New Springtime. A Statement from the United States Catholic Conference of Bishops on the Charismatic Renewal, www.iccrs.org/_files/files/ Resources%20English/STATEMENT-CCR_Bishops-USA_1997_En.pdf (dostęp 20.10.2018). Por. A. Schreck, A Mighty Current of Grace, s. 159-161.

Biskupi Stanów Zjednoczonych uważają odnowę charyzmatyczną za jeden ze współczesnych znaków nadziei, ponieważ obecne w niej przyjmowanie charyzmatów, łaska chrztu w Duchu Świętym i promocja laikatu objawiają odnowione wylanie Ducha Świętego w naszych czasach. Dlatego jest ona bardzo ważnym czynnikiem odnowy całego Kościoła. Episkopat jest przekonany, że „daje ona świadectwo o elementach Dobrej Nowiny, które są czymś kluczowym, a nie opcjonalnym: o Ojcowskiej miłości przymierza, panowaniu Jezusa, mocy Ducha Świętego, życiu sakramentalnym i wspólnotowym, modlitwie, charyzmatach i konieczności ewangelizacji”⁴⁹.

49 United States Catholic Conference of Bishops, Grace For The New Springtime (tłum. własne).

Według amerykańskich biskupów, odnowa daje Kościołowi m.in. takie owoce: upowszechnia zapał do świętości; daje większą świadomość i pragnienie Ducha Świętego i Jego darów charyzmatycznych; odnawia zapał do posługi uzdrawiania zarówno świeckich, jak i duchownych; przynosi nową świadomość roli uwielbienia w modlitwie i ubogaca Kościół nowymi pieśniami; uczy wierności papieżowi, biskupom i prawowiernemu nauczaniu; rozwija wiele powołań do kapłaństwa, diakonatu i życia zakonnego; wyzwala wiele darów u świeckich; rozpala zapał do nowej ewangelizacji; przyczynia się do nowej otwartości na ekumenizm⁵⁰.

50 Tamże.

Natomiast biskupi kanadyjscy nazywają odnowę charyzmatyczną widzialnym znakiem tego, że zmartwychwstały Pan nie zostawił nas sierotami, a jako wyróżniające dobrodziejstwa, które przyniosła dla Kościoła, wymieniają m.in.: akcentowanie osobistego doświadczenia, nowa gorliwość do modlitwy dziękczynienia i uwielbienia, zapał do nowej ewangelizacji i połączone z nią doświadczenie chrztu w Duchu Świętym, posługa darami charyzmatycznymi, odnowa posługi modlitwy o uzdrowienie⁵¹.

51 Canadian Conference of Catholic Bishops, Statement on the Charismatic Renewal. The Charismatic Renewal in Canada 2003, www.iccrs.org/_files/files/Resources%20English/STATEMENT-CCR_ Bishops-Canada_ 2003_ En.pdf (dostęp 20.10.2018), s. 6-16.

Biskupi Holandii stwierdzają, że odnowa charyzmatyczna to specjalna droga bycia wierzącym, to styl życia, w którym obecność i aktywność Boga, zmartwychwstałego Pana i Ducha Świętego jest bezpośrednio doświadczalna. Odnowa jest dla nich otwarciem się na ponadczasowe przychodzenia Ducha Świętego, które jest zakorzenione w wydarzeniu Pięćdziesiątnicy. To doświadczenie dla Episkopatu Holandii jest czymś bardzo ważnym i zachęcają do niego wszystkich wierzących. Biskupi opisują również pozytywne skutki odnowy w Holandii: większa znajomość Pisma Świętego; umiejętność świadczenia z radością o więzi z Jezusem; rozwinięcie modlitwy osobistej i wspólnotowej, także modlitwy w językach; upowszechnienie modlitwy o uzdrowienie, przebaczenie i uwolnienie; tworzenie wspólnot, w których można doświadczyć głębokich więzi. Co więcej, holenderscy biskupi uważają, że odnowa charyzmatyczna nie jest ruchem w Kościele, ale jest samym Kościołem w drodze⁵².

52 Bishops of the Netherlands, Pastoral Statement on the Roman Catholic Charismatic Renewal in the Netherlands, www.iccrs.org/_files/files/Resources%20English/DOCUMENT-CCR_Bishops-Netherlands _1988_En.pdf (dostęp 20.10.2018), s. 1-5.

Równie ciekawą analizę przedstawia list biskupów Archidiecezji Bombaj z Indii z okazji 25-lecia odnowy charyzmatycznej z 1996 roku. Biskupi stwierdzają, że odnowa jest zdolna odpowiedzieć na potrzeby duszpasterskie, które nie są adekwatnie zaspokajane w zwykłym duszpasterstwie parafialnym. Wymieniają ich siedem:

1. Potrzebę przynależności do bliskiej wspólnoty, a nie tylko bycie anonimowym, indywidualnym parafianinem, zagubionym w tłumie.
2. Potrzebę uczestnictwa w personalnej, aktywnej, autentycznej i ubogacającej drodze jako uczeń Pana, a nie bycie tylko pasywnym i zbytnio zależnym od duchowieństwa.
3. Potrzebę doświadczenia mocy sakramentów i całościowego uzdrowienia oraz ożywienia, a nie tylko mechaniczne i przesądne bycie obecnym na kościelnych ceremoniach.
4. Potrzebę pogłębionej modlitwy i świadomego celebrowania, ze wszystkimi naszymi uczuciami, włączając w to niewerbalną i niekonceptualną komunikację, a nie tylko suche wypowiadania formuł.
5. Potrzebę bycia porwanym przez słowo Boga i wcielenia go w codzienne życie na konkretne sposoby.
6. Potrzebę bycia zanurzonym w Bożej miłości w osobisty sposób i doświadczenie Jezusowego przebaczenia i zbawienia w samym rdzeniu ludzkiej istoty.
7. Potrzebę umocnienia do tego, by móc świadczyć o Jezusie przez rozpalenie Duchem⁵³.

53 Bishops of Archidiocese of Bombay, Bishops’ Pastoral Letter on the Charismatic Renewal, www.iccrs.org/_files/files/Resources%20English/PASTORAL-LETTER_Bishops-India_1996_En.pdf (dostęp 20.10.2018).

Następnie biskupi zwracają uwagę na efekty działalności odnowy w archidiecezji:

Nigdy wcześniej nie było tu takiego spontanicznego głodu osobistej modlitwy, Bożego słowa, modlitwy wspólnotowej oraz wspólnoty. Chrzest w Duchu Świętym, albo wylanie Ducha Świętego, wewnętrzne uzdrowienie, dary charyzmatyczne, znajomość Pisma radykalnie zmieniły jakość doświadczania przez wielu Eucharystii, sakramentu Pojednania, więzi małżeńskiej, mocy kapłaństwa i aktywności młodych. To nie jest tylko jakaś odnowa na papierze, to nowe, namacalne doświadczenie ludzi⁵⁴.

54 Tamże.

Biskupi Bombaju widzą odnowę jako niezwykle istotny i owocny element życia diecezji. Dostrzegają w niej praktyczną realizację roli świeckich w misji Kościoła. Wspominają również, że pieśni powstałe w odnowie charyzmatycznej ubogaciły liturgię Kościoła Indii. Biskupi podkreślają w końcu, że odnowa jest w i dla Kościoła, a nie obok niego. Zaznaczają, że udowodniła ona swoje oddanie Kościołowi, prosząc biskupów i papieży o pastoralne prowadzenie⁵⁵.

55 Tamże.

W podobnym tonie wypowiadają się również episkopaty Nowej Zelandii⁵⁶, Antyli⁵⁷, Belgii⁵⁸, Niemiec⁵⁹ oraz Rada Biskupów Ameryki Łacińskiej (CELAM) – międzynarodowa konferencja episkopatów zrzeszająca narodowe konferencje episkopatów 22 krajów Ameryki Łacińskiej⁶⁰.

56 New Zealand Catholic Bishops’ Conference, Catholic Bishops officially recognize Catholic Charismatic Renewal, www.iccrs.org/_files/files/Resources%20English/RECOGNITION_Bishops-New-Zealand _1988_ En .pdf (dostęp 20.10.2018).

57 Bishops of the Antilles Episcopal Conference, Statement on the Catholic Charismatic Renewal, www.iccrs.org/_files/files/Resources%20English/STATEMENT-CCR_Bishops-The-Antilles_1976_En.pdf (dostęp 20.10.2018).

58 Bisschoppen van België, De charismatische vernieuwing. Een pastorale evaluatie, www.iccrs.org/_ files/files/Resources%20English/VARKLARING-KCV_Bisschoppen-Belgie_1979_Du.pdf (dostęp 20.10.2018).

59 Theologischen Ausschuss der Charismatischen Erneuerung in der Katholischen Kirche, Der Geist macht lebendig. Theologische und pastorale Grundlagen der Charismatischen Erneuerung in der Katholischen Kirche Deutschlands, Nördlingen 2007, [dalej DE] s. 5-39. Tekst został zatwierdzony przez Konferencję Episkopatu Niemiec w 1987 roku.

60 Por. CELAM, La renovación espiritual Católica Carismàtica, www.iccrs.org/_files/files/ Resources% 20English/DOCUMENTO_Encuentro-Episcopal-Latinoamericano_1987_Es.pdf [dalej cyt. CELAM](dostęp 20.10.2018).

Szczegółowa analiza tych dokumentów nie jest możliwa w ramach tego artykułu, jednak znaczące jest to, że doświadczenie pentekostalizacji we wszystkich tych krajach jest zdecydowanie pozytywne. Mimo odmiennych kultur i tradycji, biskupi poszczególnych krajów, powołując się na wypowiedzi papieskie, uważają odnowę charyzmatyczną za Boży dar, którym trzeba się cieszyć, rozwijać i oczywiście umiejętnie formować. Dopiero na tej bardzo pozytywnej wizji odnowy charyzmatycznej biskupi poszczególnych krajów mówią o wyzwaniach tego ruchu, uwagach pastoralnych, albo o związanych z nią zagrożeniach. Episkopat Niemiec po dogłębnej i bardzo pozytywnej analizie zjawiska odnowy, możliwościach i kierunkach jego integracji w Kościele, w ostatnim, ósmym rozdziale swojego dokumentu, mówi o zagrożeniach związanych z tym ruchem. Są nimi: przeakcentowanie uczuć, demonizowanie świata, fundamentalizm biblijny, religijne samozadowolenie oraz ucieczka od rzeczywistości⁶¹.

61 DE, s. 39-41.

Biskupi Ameryki Łacińskiej mówią o uwagach pastoralnych związanych z odnową charyzmatyczną. Są one następujące: należy dbać o równowagę pomiędzy charyzmatami a sakramentami, unikać fundamentalizmu biblijnego, włączać do formacji zdrową duchowość maryjną, unikać szukania sensacji i sentymentalizmu oraz strzec się fałszywego ekumenizmu⁶².

62 Por. CELAM, p. 81-95.

Biskupi Archidiecezji Bombaj mówią natomiast o rzeczach, których należy unikać w odnowie charyzmatycznej: przesadnego akcentowania uzdrowień fizycznych, znaków i cudów, szukania sensacji i emocjonalizmu; demonizowania rzeczywistości; przeakcentowania modlitwy w językach; egalitaryzmu – wywyższanie się ponad nie duchowych chrześcijan; fundamentalizmu biblijnego; dyskredytowania ludzi innych wyznań⁶³.

63 Bishops of Archidiocese of Bombay, Bishops’ Pastoral Letter on the Charismatic Renewal, www.iccrs.org/_files/files/ Resources%20 English/PASTORAL-LETTER_Bishops-India_1996_En.pdf (dostęp 20.10.2018).

Biskupi kanadyjscy mówią natomiast o wyzwaniach, które stoją przed odnową. Pierwszym z nich jest unormowanie charyzmatycznej posługi uzdrowienia. Kolejnym wyzwaniem biskupi nazywają większe zainteresowanie i zaangażowanie kapłanów odnową charyzmatyczną – o co często proszą sami zaangażowani w ten ruch. Inną ważną kwestią dla Kościoła w Kanadzie jest troska o odpowiednią formację liderów odnowy i przekazywanie odpowiedzialności za nią kolejnym pokoleniom liderów. Biskupi zwracają w końcu uwagę, że należy zadbać jeszcze bardziej o integralną formację ciągłą wiernych świeckich⁶⁴.

64 Tamże, s. 17-26.

Również biskupi Antyli zachęcają prezbiterów do włączenia się w odnowę charyzmatyczną, by zapewnić jej duchowe i doktrynalne towarzyszenie, m.in. przez głoszenie słowa Bożego i tłumaczenie katolickiego rozumienia rzeczywistości pentekostalnej. Episkopat Antyli mówi również o niebezpieczeństwach, których należy unikać: tworzenia Kościoła w Kościele – czyli izolowania się grup od parafii i diecezji; uznawania daru języków za konieczny znak otrzymania Ducha Świętego; braku dbania o rozeznawanie prawdziwości daru proroctwa; mylnego rozumienia nakładania rąk jako substytutu sakramentów; wywyższania się nad osoby niezaangażowane w odnowę; interkomunii; nadmiernej emocjonalności; demonizowania rzeczywistości; zbyt małego dbania o dary uświęcające, bez których dary charyzmatyczne mogą być niebezpieczne⁶⁵.

65 Bishops of the Antilles Episcopal Conference, Statement on the Catholic Charismatic Renewal, www.iccrs.org/_files/files/Resources%20English/STATEMENT-CCR_Bishops-The-Antilles_1976_En.pdf (dostęp 2.10.2018).

Powyższe wyzwania, uwagi i zagrożenia są istotne, jednak w żadnym z dokumentów poszczególnych episkopatów nie stanowią miejsca centralnego. Wspólną cechą wszystkich tych wypowiedzi jest wzywanie do zdrowej równowagi i unikanie postaw skrajnych. Podobnie jak w refleksji Ratzingera, biskupi widzą bowiem w odnowie charyzmatycznej Boży dar dla dzisiejszego Kościoła. Rozpoznają w nim ruch ewangelizacyjny, którego gorliwość dla Ewangelii rozpala całe Ciało Chrystusa. Co istotne, prawie wszystkie episkopaty zachęcają, by odnowa zostało przyjęta i stała się zwyczajnym elementem Kościoła lokalnego.

Zakończenie

Zawężona, przedsoborowa pneumatologia przez zbytnie skupienie na wymiarze hierarchicznym i instytucjonalnym nie dostrzegała, ani nie oczekiwała konkretnej aktywności Parakleta w codziennym życiu chrześcijańskim. Soborowa odnowa teologiczna przywróciła perspektywę pneumatologiczną-charyzmatyczną, co zaowocowało powrotem do zdrowej relacji pomiędzy chrystologią, pneumatologią i eklezjologią, otwarciem na charyzmaty w Kościele i zerwaniem z wielowiekową klerykalizacją. Praktycznym przejawem tej odnowy teologicznej był ogromny i powszechny rozwój nowych ruchów, a zwłaszcza odnowy charyzmatycznej. Ten ruch, tak jak i poprzednie fale ruchów w Kościele, realizuje powszechny wymiar sukcesji apostolskiej przez z jednej strony opieranie się na urzędzie papieskim, jako urzędzie powszechnym, wykraczającym poza jedynie strukturę Kościoła lokalnego, a z drugiej strony przez „uniwersalistyczny aspekt misji apostolskiej i radykalizm Ewangelii”⁶⁶. Oczywiście ruchy te muszą unikać absolutyzowania siebie i uznać, że potrzebują koniecznie również struktur Kościoła lokalnego. Tylko w ten sposób przyniosą trwałe owoce ewangelicznej odnowy całemu Ciału Chrystusa.

66 J. Ratzinger, Ruchy kościelne i ich teologiczne miejsce…, s. 347.

Również biskupi poszczególnych episkopatów zgodnie rozpoznają w odnowie charyzmatycznej owoc Soboru Watykańskiego II i dar Boży dla dzisiejszego Kościoła, który jest żywym doświadczeniem ponadczasowego wydarzenia Pięćdziesiątnicy. Owa łaska skutkuje odnowieniem chrześcijańskiego życia w wielu wymiarach, zarówno w życiu osobistym, jak i wspólnotowym. Ruch ten wymaga oczywiście rozważnego prowadzenia duszpasterskiego, formacji animatorów, oczyszczenia oraz pełnej integracji z duszpasterstwem ogólnym, aby „w ten sposób wzbogacił, odnowił i ożywił siłą Ducha Świętego oraz modlitwą wszelkie ruchy i działania duszpasterskie naszych diecezji”⁶⁷.

67 CELAM, p. 95 (tłum. własne).

Według biskupów zaowocuje to: nową świadomością i otwartością na Ducha Świętego i Jego dary; gorliwością czytania i rozważania Słowa Bożego; zapałem ewangelizacyjnym; upowszechnieniem świadomości roli laikatu w misji Kościoła; radosnym doświadczeniem życia w małych grupach; traktowaniem charyzmatów jako naturalnego i oczekiwanego elementu życia chrześcijańskiego; żarliwością modlitwy uwielbienia.

Wszystkie wymienione powyżej przestrzenie wydają się bardzo potrzebne również w polskim Kościele. Dlatego istotne jest, by także w naszym kraju ruch charyzmatyczny został w pełni przyjęty i zintegrowany w lokalnych Kościołach. By było to możliwe potrzeba najpierw czytelnego wsparcia tego ruchu przez biskupów. Zaowocowałoby to większym zaangażowaniem prezbiterów oraz ośrodków teologicznych, a w konsekwencji dojrzałą katolicką formacją tych grup. W ten sposób uniknie się niebezpieczeństwa, na które zwracają uwagę biskupi Ameryki Łacińskiej:

„Błędne jest również stanowisko tych, którzy pozwalają, aby ruch odnowy przebiegał na marginesie pracy duszpasterskiej, a następnie skarżą się i umniejszają jej wartość, kiedy zaczynają się pojawiać problemy i wypaczenia, których ostatecznie można było uniknąć. Gdybyśmy my, duszpasterze dobrze pełnili misję prowadzenia, obrony i zapewniania strawy duchowej naszym wiernym nic nie mogliby uczynić ci, którzy chcieliby ich zniszczyć”⁶⁸.

68 CELAM, p. 83 (tłum. własne).

Bibliografia

Bachanek G., Ksiądz profesor Joseph Ratzinger na Soborze Watykańskim II, w: Studia Soborowe. Historia i recepcja Vaticanum II, red. M. Białkowski, Toruń 2014, s. 93-122.

Benedykt XVI, Address to Partipants in the Meeting Sponsored by “renewal in the Holy Spirit”. 26 May 2012, w2.vatican.va/content/benedict-xvi/en/speeches/2012/may/documents/hf_ben-xvi_spe_20120526_rinnov-spirito.html (dostęp 20.10.2018).

Benedykt XVI, Homily 17 April 2008, www.w2.vatican.va/content/ benedict-xvi/en/homilies/2008/documents/hf_ben-xvi_hom_20080417_washington-stadium.html (dostęp 20.10.2018).

Benedykt XVI, Homily 19 April 2008, w2.vatican.va/content/benedict-xvi/en/homilies/2008/documents/hf_ben-xvi_hom_20080419_st-patrick-ny.html (dostęp 20.10.2018).

Benedykt XVI, Meeting with the Ecclesial Movements and New Communities. 3 June 2006, w2.vatican.va/content/benedict-xvi/en/homilies/2006/documents/ hf_ben-xvi_hom_ 20060603_vegli a-pentecoste.html (dostęp 20.10.2018).

Benedykt XVI, Regina caeli 11 May 2008, w2.vatican.va/content/benedict-xvi/en/angelus/2008/documents/hf_ben-xvi_reg_ 20080511_ pentecoste.html (dostęp 20.10.2018).

Bishops of the Antilles Episcopal Conference, Statement on the Catholic Charismatic Renewal, www.iccrs.org/_files/files/Resources%20English/STATEMENT-CCR_Bishops-The-Antilles_1976_En.pdf (dostęp 20.10.2018).

Bishops of Archdiocese of Bombay, Bishops’ Pastoral Letter on the Charismatic Renewal, www.iccrs.org/_files/files/ Resources%20English/PASTORAL-LETTER_Bishops-India_1996_En.pdf (dostęp 20.10.2018).

Bishops of the Netherlands, Pastoral Statement on the Roman Catholic Charismatic Renewal in the Netherlands, www.iccrs.org/_files/files/Resources%20 English/DOCUMENT-CCR_Bishops-Netherlands_ 1988_En.pdf (dostęp 20.10.2018).

Bisschoppen van België, De charismatische vernieuwing. Een pastorale evaluatie, http://www.iccrs.org/_files/files/Resources%20English/VARKLARING-KCV_Bisschoppen-Belgie_1979_Du.pdf (dostęp 20.10.2018).

Buchta P., Znaczenie nauki o charyzmatach Soboru Watykańskiego II dla kanonistyki, Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne, 14 (1983), s. 151-163.

Canadian Conference of Catholic Bishops, Statement on the Charismatic Renewal. The Charismatic Renewal in Canada 2003, www.iccrs.org/_ files/files/Resources%20English/STATEMENT-CCR_Bishops-Canada_2003_En.pdf (dostęp 20.10.2018).

Congar Y., Wierzę w Ducha Świętego. Duch Święty w “ekonomii”. Objawienie i doświadczenie Ducha, t. 1, Warszawa 1995.

Czaja A., Znaczenie pneumatologia dla otwarcia ekumenicznego, w: Roczniki Teologii Ekumenicznej, 56 (2009), z. 7, s. 7-20.

Episcopal Latinoamericano, La renovación espiritual Católica Carismàtica, www.iccrs.org/_files/files/Resources%20English/DOCUMENTO_Encuentro-Episcopal-Latinoamericano_1987_Es.pdf (dostęp 20.10.2018).

Jan Paweł II, Pastores Dabo Vobis, www.opoka.org.pl/biblioteka/W/ WP/jan_ pawel_ii/adhortacje/pastores.html (dostęp 20.10.2018).

Jan Paweł II, Vita consecrata, Katowice 1996.

Jaśkiewicz S., Włoska eklezjologia okresu przedsoborowego, Tarnowskie Studia Teologiczne 31 (2012), z. 1, s. 71-84.

Katechizm Kościoła katolickiego, Poznań 1994.

Kärkkäinen V., Pneumatology: The Holy Spirit in Ecumenical, International and Contextual Perspective, Grand Rapids 2002.

Kongregacja Nauki Wiary, Iuvenescit Ecclesia, www.episkopat.pl/relacja-miedzy-darami-hierarchicznymi-a-charyzmatycznymi-list-kongregacji-nauki-wiary (dostęp 20.10.2018).

Królikowski J., Kościół w Jezusie Chrystusie. Chrystologiczno-pneumatologiczna geneza Kościoła, Kraków 2015.

Moons J., A Pneumatological Conversion? The Holy Spirit’s Activities According to „Lumen Gentium”, w: Conversion and Church. The Challenge of Ecclesial Renewal, red. S. van Erp, K. Schelkens, Leiden – Boston 2016, s. 244-261.

New Zealand Catholic Bishops’ Conference, Catholic Bishops officially recognize Catholic Charismatic Renewal, www.iccrs.org/_files/files/Resources%20 English/RECOGNITION_Bishops-New-Zealand _1988_ En .pdf (dostęp 20.10.2018).

Pius XII, Mystici Corporis Christi, www.ekai.pl/dokumenty/ encyklika-mystici-corporis-christi/# (20.10.2018).

Ratzinger J., Eklezjologia Konstytucji „Lumen gentium”, w: Opera omnia, t. 8/1, s. 527-548.

Ratzinger J., Kościół jako sakrament zbawienia, w: Opera omnia, t. 8/1, s. 222-234.

Ratzinger J., Kościół jako świątynia Ducha Świętego, w: Opera omnia, t. 8/1, s. 306-315.

Ratzinger J., Pojęcie Kościoła i kwestia członkostwa w Kościele, w: Opera omnia, t. 8/1, Lublin 2013, s. 266-282.

Ratzinger J., Presentazione, w: R. Cantalamessa, Il canto dello Spirito. Meditazioni sul Veni creator, Milano 2014 [edizione digitale].

Ratzinger J., Ruchy kościelne i ich teologiczne miejsce, w: Opera omnia, t. 8/1, Lublin 2013,,s. 333-357.

Ratzinger J., Ruchy, Kościół, świat, w: Opera omnia¸ t. 8/1,s. 358-386.

Ratzinger J., Messori V., Raport o stanie wiary, Warszawa 1986.

Ratzinger J., Seewald P., Sól ziemi. Chrześcijaństwo i Kościół katolicki na przełomie tysiącleci, Kraków 1998.

Sawa P., Charyzmaty w nauczaniu Urzędu Nauczycielskiego Kościoła, Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne 42 (2009), z. 2, s. 152-168.

Schreck A., A Mighty Current of Grace. The Story of the Catholic Charismatic Renewal, Frederick 2017.

Siemieniewski A., Charyzmat Tymoteusza, www.siemieniewski.archidiecezja. wroc.pl/?q=node/50 (dostęp 20.10.2018).

Siemieniewski A., Pentekostalizacja: znak czasów, http://www.siemieniewski. archidiecezja.wroc.pl/?q=node/180 (dostęp 20.10.2018 r.).

Siemieniewski A., Kiwka M., „Na fundamencie apostołów i proroków”. Przebudzenie biblijnego Kościoła, Wrocław 2018.

Siwiecki L., Trinity and Church in the light of Vatican II’s Constitution “Lumen Gentium”, Roczniki Telogiczne 62 (2015), z. 2, s. 153-173.

Snela B., Wprowadzenie do zagadnienia charyzmatów w Kościele, Collectanea Theologica 42 (1972), z. 4, s. 53-74.

Sobór Watykański II. Konstytucje, dekrety, deklaracje, Poznań 2002.

Theologischen Ausschuss der Charismatischen Erneuerung in der Katholischen Kirche, Der Geist macht lebendig. Theologische und pastorale Grundlagen der Charismatischen Erneunerung in der Katholischen Kirche Deutschlands, Nördlingen 2007.

United States Catholic Conference of Bishops, Grace For The New Springtime. A Statement from the United States Catholic Conference of Bishops on the Charismatic Renewal, http://www.iccrs.org/_files/files/Resources %20English/STATEMENT-CCR_Bishops-USA_1997_En.pdf (dostęp 20.10.2018).

Vann G., „Mystici Corporis”: The fullness of Catholic Life, Blackfriars 290 (1944), s. 163-172.

Wielki katechizm przez pytania i odpowiedzi dla katolickich szkół ludowych, Wiedeń 1871.

Weddell S., Fruitful Discipleship. Living the Mission of Jesus in the Church and the World, Huntington 2017.

Zatwardnicki, Znaczenie ruchów kościelnych według Josepha Ratzingera, w: Homo Dei4/2018, s. 57-69.